Rękopiśmienne
Najstarszym eksponatem w tej grupie jest dokument z 1677 r. Jest to potwierdzenie przez króla Jana III Sobieskiego zmniejszenia powinności pańszczyźnianych kilku rodzinom chłopskim przez Jana Kazimierza za pomoc udzieloną w bitwie pod Zborowem w 1649 r. Z pisma tego dowiadujemy się o powinnościach chłopów pańszczyźnianych, o ich położeniu społecznym w połowie XVII wieku.Szczególnie cenne nie tylko dla badaczy historii wsi są dokumenty kupna – sprzedaży ziemi z XVIII i XIX wieku. Najstarszy w tym zespole dokument, datowany na 1748 r. zawarty przed Sądem Ławniczym Wójtowskim w Woli Świętosławskiej, dotyczy kupna – sprzedaży ziemi między małżonkami Wojnarów i Maczugów. Do niewątpliwie najciekawszych i najcenniejszych należą dokumenty Ostrołęckiej Komisji do Spraw Włościańskich dla wsi Grondy w sprawie ulg dla chłopów z dnia 29 kwietnia 1865 r. Zapiski sprzed lat dokumentują życie codzienne wsi, problemy jej mieszkańców, jak kupno i sprzedaż ziemi, kontrakty dzierżawne, „kwitacye” (pokwitowania spłaty z gruntów i budynków), spłaty długów, rezolucje, testamenty .
Wśród dokumentów notarialnych na wyróżnienie zasługują akty notarialne z 1914 r. o utworzeniu wydawniczej spółki komandytowej „I.Kosmowska i S-ka” w dniu 31 marca 1914 r. i odkupieniu od Maksymiliana Malinowskiego całego wydawnictwa „Zaranie” na własność wyżej wymienionej spółki z dnia 2 kwietnia 1914 r. oraz zobowiązanie się Malinowskiego do przejęcia obowiązków redaktora i kierownika literackiego tygodnika „Zaranie”.
W grupie dokumentów rękopiśmiennych uwagę zwracają zbiory:
- 163 listów Wincentego Witosa z lat 1923-1924.Treść listów obrazuje schyłek istnienia drugiego rządu Wincentego Witosa, akcje strajkowe i wydarzenia w Krakowie w listopadzie 1923 r. Listy odzwierciedlają jego poglądy i „nastrój chwili”, dotyczą zarówno spraw państwowych, jak i osobistych przeżyć premiera, jego osobowości, sposobu myślenia, stosunku do rzeczywistości. Są źródłem do poznania ich autora i jego warsztatu pisarskiego;
- listy działaczy ludowych, pisane do prezesa Wincentego Witosa w czasie procesu brzeskiego. Wyrażają solidarność z więźniami brzeskimi, deklarują walkę w obronie praworządności: „…przyrzekamy Ci dalej stać nieugięcie pod sztandarem ludowym w walce o zwycięstwo idei ludowej pod Twojem przewodnictwem…” (fragment listu działaczy ludowych zebranych na konferencji w Mielcu 11 stycznia 1932 r. Listy i rezolucje masowo podpisywali mieszkańcy wsi, np. list z Brzozowa podpisało 160 mieszkańców , natomiast list Zarządu i członków Koła Stronnictwa Ludowego z Osieka – 130 ;
- listy Polaków zamieszkałych w Ameryce Północnej a wywodzących się ze wsi kieleckich i krakowskich, pisane w latach 1926-1939, 1944-1950 do Towarzystwa Zaliczkowego i Banku Spółdzielczego w Dąbrowie koło Tarnowa. Listy te dotyczą m.in. zdeponowanych pieniędzy, których właściciele osobiście lub za pośrednictwem notariuszy proszą o przeszacowanie koron austriackich na polskie złote, zwrotu wkładów itp. W zbiorze na uwagę zasługuje pismo Konsula Generalnego RP w Chicago, informujące o przekazaniu przez Polaków 1000 dolarów do Banku Spółdzielczego w Dąbrowie na wykup ziemi pod budowę domu ludowego;
- listy działaczy ludowych z lat powojennych, m.in.: Stanisława Jagiełły, ps. „Szuwara” do Józefa Niećki, dat. 8 listopada 1956 r.; Jerzego Zawieyskiego do Józefa Niećki, dat. 12 czerwca 1951 r.; Stanisława Piotrowskiego do Marii Szczawińskiej, dat. 9 listopada 1956 r.; Stanisława Mierzwy do Marii Szczawińskiej, dat. 15 maja 1966 r. i z 20 marca 1974 r. Z listów tych dowiadujemy się o losach ludowców w okresie prześladowań i aresztowań politycznych, o działaniach, jakie podejmowali w trudnych latach powojennych
- korespondencja Hanny Chorążyny, sprawującej od 1972 r. funkcję sekretarza generalnego Polskiego Stronnictwa Ludowego na emigracji. Jest to zbiór ok. 200 listów napisanych w latach 1965-1980 przez znanych działaczy emigracyjnych, m.in. Stanisława Bańczyka, Tadeusza Chciuka, Franciszka Wilka, Józefa Rzemieniewskiego, Władysława Bednarka i in. Zawierają informacje dotyczące spraw organizacyjnych i programowych Stronnictwa, oceny wydarzeń zachodzących w Polsce. Stanowią cenne źródło informacji dla historyków badających działalność PSL na emigracji,
- listy prezesa Polskiego Stronnictwa Ludowego na emigracji Stanisława Mikołajczyka do prezesów w Belgii, Francji, Szwecji, Wielkiej Brytanii w sprawach Stronnictwa, do Międzynarodowej Unii Chłopskiej, Polskiego Narodowego Komitetu Demokratycznego (nr inw. 5623-5639, 5996-6040, 6180-6251, 6354-6564).
W zespole rękopisów na szczególne zainteresowanie zasługuje „Pamiętnik z Syberii” Władysława Czubka. Pamiętnik spisany został roztworem hipermanganikum, w dwóch zeszycikach zszytych z różnego rodzaju karteczek (gładkich, w kratkę, starych raportów sklepowych), na których autor opisywał rzeczywistość, jakiej doświadczył (10 lutego 1940 r. 16-letni Władysław wraz z rodziną na zawsze opuścił Nastów k.Tarnopola udając się na „wolną zsyłkę” do Krasnojarskiego Kraju). W pamiętniku, liczącym 83 strony, autor opisał tułaczkę, ludzi z baraków, tajgę. Pisał o pogodzie, o stałym braku jedzenia i sposobach zdobywania go, o pracy. W pamiętniku, a w istocie dzienniku, autor nie formułował ocen, nie pisał o swoich odczuciach i dlatego rękopis ten jest autentycznym przekazem faktów.
Innym zbiorem wyróżniającym się w zespole rękopisów, są listy gratulacyjne do Waldemara Pawlaka z okazji jego nominacji 5 czerwca 1992 r. na stanowisko prezesa Rady Ministrów. W skład zbioru, liczącego 482 pozycje inwentarzowe, wchodzą listy, pisma, telegramy, faksy m.in. od prezydentów i premierów obcych państw przesłane za pośrednictwem ataszatów i ambasad, od naczelnych i terenowych organów władzy i administracji państwowej, od prezesów i zarządów terenowych Polskiego Stronnictwa Ludowego, osób prywatnych z kraju i z zagranicy i in. Na uwagę zasługują listy pisane przez prostych ludzi ze wsi i małych miasteczek. W listach przebija troska tych ludzi o Polskę i jej przyszłość.
Spośród zgromadzonych zbiorów rękopiśmiennych wymienić należy m.in.:
- list Naczelnika Państwa i Prezydenta Ministrów z 17 lipca 1921 r. do Władysława Kucharskiego, zwalniający go z urzędu ministra b. dzielnicy Pruskiej z podpisami Józefa Piłsudskiego i Wincentego Witosa ;
- pismo Prezydenta Ministrów Królestwa Polskiego J. K. Steczkowskiego mianujące Jana Dąbskiego na urząd referenta w Prezydium Rady Ministrów, z czerwca 1918 r. );
- pismo Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego do Jana Dąbskiego zwalniające go z pełnienia kierownictwa Ministerstwa Spraw Zagranicznych, z czerwca 1921 r. ;
- pismo prezydenta RP Ignacego Mościckiego do Jana Dąbskiego powołujące go na członka Kapituły „Orderu Odrodzenia Polski”, z czerwca 1927 r. ;
- list wierzytelny Głównej Komisji Wyborczej o wyborze Stanisława Osieckiego na posła z powiatu łukowskiego i garwolińskiego do Sejmu Ustawodawczego w 1919 r. i legitymację poselską ;
- nominację na ministra reform rolnych z lipca 1923 r. z podpisami prezydenta Stanisława Wojciechowskiego i prezesa Rady Ministrów Wincentego Witosa i legitymację urzędową ;
- zaświadczenie z dn. 20 sierpnia 1920 r. podpisane przez prezydenta ministrów Witosa, stwierdzające, że Stanisław Osiecki jest członkiem komisji, powołanej na podstawie uchwały Rady Obrony Państwa z 12 sierpnia 1920 r. do zbadania zarzutów zgłoszonych przez posła ks. Adamskiego i towarzyszy, przedłożonych 6 sierpnia 1920 r. ROP, dotyczących funkcjonowania wojskowych i cywilnych władz b. dzielnicy pruskiej ;
- list wierzytelny Generalnego Komisarza Wyborczego dla Stanisława Osieckiego, informujący o wyborze na senatora, z dn. 8 marca 1935 r i legitymację senatora i in.
Zbiór materiałów pisanych uzupełniają rozkazy, meldunki, grypsy związane z działalnością chłopskich oddziałów zbrojnych z czasów okupacji hitlerowskiej. Wśród nich na szczególną uwagę zasługują: odezwy Komendy Głównej BCh do żołnierzy z 1943 r. ; list okólny Komendy Głównej BCh do komend powiatowych z kwietnia 1943 r. odezwa-referat w sprawie scalenia „Chłostry” z AK z marca 1943 r. ; Świadectwo „Szarego” z ukończenia kursu Szkoły Podchorążych BCh ; książeczka do nabożeństwa zawierająca szyfry „Radiostacji 82” „Rocha” i in.
Na szczególne wyróżnienie zasługują zwłaszcza protokoły (księgi protokołów), kroniki działalności organizacji ludowych, młodzieżowych i gospodarczych na wsi, jak np.:
- „Zeszyty protokołów z zebrań członków Koła Młodzieży odbytych w latach 1922-1926”
- „Protokoły z zebrania Związku Chłopskiego w Kombornii, 1926 r „
- „Protokoły z posiedzenia Rady Gminnej w Korczynie, 1936”
- „Książka Kursów Samo-Dokształcających Koła Młodzieży Wiejskiej w Gaci, 1930 r.”
- „Książka protokołów Samopomocy Gromadzkiej w Woli Dalszej w latach 1927-1938”
- „Księgi protokołów Towarzystwa Włościańskiego w Marzęcinie z okresu 1911-1920, wydane przez Bank Włościański”
- „Księgi protokołów Kółka Rolniczego w Niegosławicach za okres 1929-1939”
- książki sprawozdań sekretarza z zebrań Koła Polskiego Stronnictwa Ludowego w Gautherets z lat 1946-1960 i in.
Zawarte w nich informacje przedstawiają działalność członków stronnictw i organizacji chłopskich, społeczno-gospodarczych, kół młodzieżowych. Informują o organizowaniu różnych konkursów, prelekcji, odczytów z zakresu oświaty, w tym zwłaszcza oświaty rolniczej, spółdzielczości, zakładaniu czytelni itp. To tylko niektóre przykłady pracy nad kształtowaniem mądrego, dobrego i światłego gospodarza.
Wśród eksponatów jednostkowych za unikatowy uznać trzeba m.in.: list adresowany do księżnej Ponińskiej z 1846 r , z którego dowiadujemy się „…o rewolucji już skończonej o milę od Tarnowa…”; egzemplarz pisma „Gacka Kuźnia” – redagowanego i wydawanego w formie rękopisu przez słuchaczy Wiejskiego Uniwersytetu Orkanowego w Gaci z 1938 roku ; zespół 52 nalepek okiennych Towarzystwa Szkoły Ludowej
; elementarz ścienny Konrada Pruszyńskiego „Promyka” z 1876 r. ; legitymację wydaną przez Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej w Lublinie w listopadzie 1918 r. z podpisami m.in. Tomasza Nocznickiego, Maksymiliana Malinowskiego, Błażeja Stolarskiego i szereg innych nie mniej wartościowych pod względem historycznym czy wystawienniczym.